تغذیه با شیرمادر از دیدگاه اسلام

مقدمه :تغذیه با شیرمادر از دیدگاه اسلام

در دو دهه اخیر،  بدنبال دستیابی مجامع علمی جهان به شناخت نو و همه جانبه نسبت به ارزش، اهمیت و نقش شیرمادر در تامین سلامت و بقای کودک، شاهد رویکرد جهانی به ترویج تغذیه با شیرمادر بوده‌ایم. تقریبا هر ماهه اطلاعات جدیدی که حاکی از بی مانندی شیرمادر برای حفظ و ارتقای سلامت و رشد و تکامل مطلوب کودکان و حتی باقی ماندن آثار استثنایی آن بر سلامت دوران بزرگسالی کسانی که دوران شیرخواری را با بهره گیری از شیرمادر پشت سر گذاشته اند،  

                                                                      

مقدمه :

در دو دهه اخیر،  بدنبال دستیابی مجامع علمی جهان به شناخت نو و همه جانبه نسبت به ارزش، اهمیت و نقش شیرمادر در تامین سلامت و بقای کودک، شاهد رویکرد جهانی به ترویج تغذیه با شیرمادر بوده‌ایم. تقریبا هر ماهه اطلاعات جدیدی که حاکی از بی مانندی شیرمادر برای حفظ و ارتقای سلامت و رشد و تکامل مطلوب کودکان و حتی باقی ماندن آثار استثنایی آن بر سلامت دوران بزرگسالی کسانی که دوران شیرخواری را با بهره گیری از شیرمادر پشت سر گذاشته اند، منتشر می‌گردد و بر سودمندی‌های ویژه تغذیه با شیرمادر برای کودک، مادر و جامعه تأکید می‌شود. اما متجاوز از 14 قرن است که در آموزش‌های اسلامی با جامعترین، زیباترین و قوی‌ترین انگیزش ها،  نکات مهمی درباره شیرمادر در قالب توصیه ها و آموزشها مطرح شده است. آگاهی از این توصیه ها و استفاده به جا از آنها کارآمدترین و مؤثرین انگیزه های ترویج تغذیه کودکان با شیر مادر را در پی خواهد داشت،  بنابراین مطالبی به اختصار عنوان خواهد شد. مطالبی که انشا ا.. .   هم رضای پروردگار و هم مصلحت مادر و کودک را در بر خواهد داشت و امید می‌رود بر این پایه تلاشی سازنده تر و مؤثرتر برای ترویج تغذیه با شیرمادر صورت گیرد و مادران نیز با انگیزه های درونی بیشتری شیردادن به فرزندشان را عبادتی بزرگ و مورد قبول پروردگار بدانند.

شیر مادر در منابع اسلامی

در تمام منابع اسلامی همچون قرآن کریم که بعنوان مهمترین و اساسی ترین منبع و در حقیقت قانون اساسی اسلام است‌، روایت پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم و نیز کتب فقهی مطالب جالب و مهمی در مورد تغذیه با شیرمادر و آثار و احکام آن وجود دارد.

شیرمادر در قرآن کریم

آیات قرآنی که مستقیما بحث شیرمادر در آنها مطرح شده شامل آیات زیر می‌باشند:

1-آیه 233 سوره بقره – این آیه به اعتباری،  مهمترین آیه در خصوص شیرمادر است.

2-آیه 15 سوره احقاف

3-آیه 14 سوره لقمان

4-آیه 23 سوره نساء- این آیه ناظر به ارتباط خویشاوندی رضاعی است.

5-آیه 6 سوره طلاق

6-آیه 2 سوره حج

7-آیه 7 سوره قصص

8-آیه 12 سوره قصص

نکات مهمی که از آیات قرآنی مربوط به شیرمادر می‌توان آموخت :

حق شیردادن و شیرخوردن

آیه 233 سوره بقره با « وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ. ..» آغاز می‌شود. در این آیه به جای کلمه متعارف ام به معنای مادر از کلمه والدات ( جمع والده ) استفاده شده است. والده به مادری گفته می‌شود که کودک را زاییده است در حالی که معنای ام،  هم مادر و هم کسی را که بر جایگاه مادری نشسته شامل می‌شود. به عبارت دیگر حق شیر دادن متعلق به والده است.

اطلاعات علمی امروز به ما نشان می‌دهد که تغییر ترکیبات شیر مادر از هنگام ولادت کودک تا پایان دوران شیر دهی با نیاز های ویژه غذایی و ایمونوژیک کودک تناسب دارد به طوری که در نخستین روزهای پس از زایمان،  آغوز (شیر ماک یا colostrum ) با ترکیب متراکمی از فاکتورهای ایمنی‌بخش ( نظیر گلبولهای سفید،  ایمونوگلوبولین  A،  آنتی بادی ها همراه با فاکتور آنتی تریپسین که مانع تجزیه آنها می‌شود) ترشح می‌گردد و در حقیقت نوعی مصونیت را در حساس‌ترین و  آسیب پذیرترین دوره زندگی کودک فراهم می‌سازد.

مادر حق دارد از آثار فیزیولوژیک شیر دادن به کودک خود همچون برکات ترشح اکسی توسین که از بخش خلفی غده هیپوفیز در اثر مکیده شدن پستان توسط طفل شیر خوار ترشح می‌شود بهره ببرد.  اکسی توسین باعث انقباضات رحم شده و آن را به تدریج به اندازه طبیعی خود باز می‌گرداند.  مادر حق دارد با شیر دادن،  از چربی ذخیره شده در بدن خود در طول بارداری،  برداشت کند و به وزن مطلوب نزدیک تر شود.  همچنین مادر حق دارد از احساس رضایت معنوی ناشی از شیر دادن و دیگر برکات آن بهره مند شود و این حق را نمی توان از او سلب کرد در عین حال آن که نمی توان او را به شیر دادن اجبار نمود.

به طور کلی به دلایل بسیار،  هیچ شیری برای کودک مناسب تر از شیر مادر خودش نیست لذا کودک با تاکید این آیه کریمه حق دارد دوران شیر خواری را به طور طبیعی با بهره گیری از شیر مادر خودش سپری کند تا از مناسب ترین غذا و حمایت ایمونولوژیک و آثار مطلوب مترتب بر آن استفاده نماید.

     در حقوق اسلامی برهمین پایه،  حق حضانت کودک را در دوران شیر خواری با تاکید به مادر می‌دهند و نیز باز بر همین پایه اجرای برخی احکام به زمان دیگر پس از دوره شیردهی منتقل می‌گردد.

مسئولیت پدر وسرپرست

      از نکات جالب دیگر مسئولیتی است که متوجه پدر، یا جانشین پدر و حتی نظام حکومتی و جامعه در ضرورت فراهم سازی  زمینه تغذیه کودک با شیر مادر می‌باشد که شاید متاسفانه در مورد قسمت اخیر کمتر بحث شده است.

مدت توصیه شده و حداقل

       بر اساس آیه 233 سوره بقره در کلمه « حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ » دو سال تمام و نیز آیه 14 سوره لقمان یک دوره شیردهی کامل،  24 ماه است. اما با استنباط از آیه 15 سوره احقاف حداقل مدت شیردهی برای کودکی که 9 ماه زندگی جنینی را پشت سر گذاشته 21 ماه است.  بدیهی است این میزان حداقل به هر مقدار که از طول مدت بارداری کم شده باشد افزایش خواهد یافت و این نیز از شگفتیهای قابل تامل در آموزش های قرآنی است که می‌توان با کمک یافته های علمی روز آن را توضیح داد.

اجتناب از زیان رساندن به مادر و پدر

       با همه اهمیت شیر مادر در آیه 233 سوره بقره عبارت « لا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ » ناظر بر مسائل مهم دیگری است که نباید از نظر دور بماند.  برخی محققین از همین بخش آیه به عنوان یک مصداق ضرورت فاصله گذاری منطقی میان زایمان ها را مورد توجه قرار داده اند.

ضرورت مشاوره فنی و کارشناسی درخصوص از شیر گرفتن

     به لحاظ اهمیت فوق العاده اهمیت استمرار تغذیه کودک با غذای مناسب هم در آیه 233 سوره بقره و هم در آیه 6 سوره طلاق بر ضرورت مشاوره کارشناسی درمورد چگونگی از شیر گرفتن کودک تاکید شده است.

حساسیت موضوع تغذیه کودک با شیرمادر و ضرورت  مراعات امر ونهی پروردگار

      بخش پایانی آیه مورد اشاره در سوره بقره با طرح اهمیت مساله تغذیه کودک با شیرمادر هشدار دهنده اوست و بر نظارت خدا در این خصوص تاکید خاص دارد.

شیر مادر،  برای کودکان نارس نیز مناسب ترین غذا است.

      اگر چه در روایات متعددی این موضوع مورد اشاره اجمالی است، از مفاد آیه 15 سوره احقاف نیز به وضوح می‌توان مناسب بودن تغذیه شیر خوار نارس با شیر مادر خودش را دریافت.  جالب توجه است مادرانی که کودکان نارس بدنیا می‌آورند،  تا حدود 2 هفته تا 21 روز آغوز ترشح می‌کنند، در حالی که مدت ترشح آغوز در کودکان غیر نارس 5-4 روز است.  این نکته باتوجه به عدم کمال سیستم ایمنی نوزاد نارس بسیار جالب و شگفت انگیز و در عین حال مؤید بی‌مانندی شیر مادر است.

هم آغوشی مادر و کودک

      از مضمون آیه 2 سوره حج،  هم آغوشی شیرخوار و مادر استنباط می‌شود.  امروزه بحث هم اتاقی مادر و کودک یا به اصطلاح Rooming in مورد تاکید است تا کودک را پس از ولادت از مادر جدا نسازند و در همان اتاق نزدیک مادر قرار دهند. شکل تکامل یافته هم اتاقی هم آغوشی است.  تماس هرچه نزدیک تر مادر و شیر خوار،  لمس بدن،  بوییدن،  نگاه کردن و فکر کردن به کودک توسط مادر در افزایش ترشح پرولاکتین و اکسی توسین نقش دارد.

حقوق مادری

      رعایت حقوق فرزندان توسط والدین،  بارها مورد تاکید قرار گرفته است.  اما در میان عواملی که تاکید بیشتر در مورد حقوق مادر را مطرح می‌کنند، از شیر دادن مادر به فرزند نام برده شده است.  این نکته در بخش آغازین آیه 15 سوره احقاف مطرح گردیده است.

شیر مادر در احادیث

     مساله ای به اهمیت تغذیه کودک با شیر مادر که در آیات متعدد قرآنی مطرح شده است،  طبیعی است که در احادیث شریفه نیز به اشکال مختلف مورد بحث قرار گیرد.

شیر مادر به عنوان نمونه ای آشکار از لطف و عنایت پروردگار نسبت به انسان و جلوه ای از حکمت بالغه الهی در قالب مناجات،  ادعیه و رهنمود های بهداشتی،  حقوقی و  اجتماعی مطرح گردیده است.

شیر مادر بی نظیر است

     این کلام رسا و ژرف از حضرت رسول اکرم  صلی الله علیه و آله و سلمکه فرمود : « لیس للصبی لبن خیر من لبن امه » یعنی برای کودک هیچ شیری بهتر از شیر مادرش نیست،  کاملترین بیان در اهمیت تغذیه کودک با شیر مادر ( بخصوص مادر خودش ) را در بردارد که می‌توان بر اساس یافته های علمی روز به تفسیر علمی این کلام مبادرت ورزید.

شیر مادر مبارک ترین غذای کودک است

      این جمله مبارک امیر المؤمنین که کودک با هیچ شیری تغذیه نمی شود که به اندازه شیر مادر خودش مبارک و یا با برکت باشد نیز همانند کلام حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلمبیانی کامل،  نغز و پر مغز و در عین کوتاهی در بردارنده دنیایی از اطلاعات و همه سونگری است.

حق تغذیه کودک با آغوز

      جایگاه آغوز در تامین سلامت و بقاء کودک در حساس ترین ایام حیات نوزاد و تاکیدات مکرر بر استفاده از شیر مادر از آغاز ولادت کودک منشاء وجوب بهره مند ساختن نوزاد از آغوز شده است.  

شیر دادن کمتر از 21 ماه، ستم به کودک است

      در روایات اسلامی با استناد به آیه 15 سوره احقاف حداقل زمان شیر دادن به کودک 21 ماه و حد مطلوب و کامل آن با استناد به آیه233  سوره بقره 24 ماه ذکر شده است.  دادن غذای تکمیلی را نیز از زمان رویش اولین دندان های شیری پیشین فک تحتانی (6 ماهگی ) توصیه فرموده اند.

تغذیه انحصاری کودک با شیر مادر تا 6 ماهگی

      در چندین روایت بر کفایت شیر مادر در تامین آب و غذای کودک هنگامی که به طور انحصاری مورد استفاده قرار می‌گیرد (تا سن 6 ماهگی ) تاکید شده است.  لذا آنچه که امروزه به عنوان نتیجه تحقیقات علمی روز،  در کفایت شیر مادر به هنگام تغذیه انحصاری Exclusive Breast   Feeding عنوان می‌شود،  در روایات از پیش مطرح بوده است.  جابر بن عبدا... انصاری از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل می‌کند که فرمود : خداوند متعال روزی کودک را در دو پستان مادر قرار داده است.  در بخشی آب و در بخش دیگر غذای او را و از هنگام ولادت کودک،  به تناسب نیاز هر روز وی،  روزی متناسب آن روز او را مقرر فرموده است.

شیر دادن از هر دو پستان

      اگر چه فعلا تاکید خاصی روی شیر دادن از هر دو پستان در هر بار شیر دادن نمی‌کنند،  اما در حدیث نقل شده از پیامبر صلی الله علیه و سلم در مورد تغذیه انحصاری کودک با شیر مادر مطرح شد،  این تاکید وجود دارد که با عنایت به تغییر ترکیب شیر پیشین و پسین بهتر است در هر بار شیر دادن اول یک پستان تخلیه و سپس از پستان دیگر استفاده شود تا هم شیر با کیفیت مناسب تر در اختیار کودک قرار گیرد و هم تحریک شیر سازی در هر دو پستان صورت گیرد.

تغییرات تدریجی ترکیب شیر مادر

      همان روایت ذکر شده در مورد تغذیه انحصاری کودک با شیر مادر،  جای تامل بسیار دارد و از موضوع شگفت انگیز تغییر تدریجی ترکیب شیر مادر در طول دوران شیردهی حکایت می‌کند. این تغییرات با تغییرات نیاز های غذایی و ایمونولوژیک شیرخوار هماهنگ است و در عین حال که انسان می‌تواند همین شیر مادر را به مثابه مائده الهی،  تابلوی حکمت خداوندی ببیند در همان حال نیز خاضعانه در برابر غنای آموزشهای اسلامی و همه سونگری و هماهنگی آن ها با اسرار خلقت زانو بزند.

هم آغوشی مادر و کودک

      از روایات اسلامی نقل شده که آغوش چپ مادر،  جایگاه مناسب تر شیرخوار است و تحقیقات دانشگاه کورنل، دلیل این ترجیح را توضیح می‌دهد.

شیر دادن به هنگام شب

      امروزه بر اساس دانش نو شناخته و نو آور کرونوبیولوژی که در آموزشهای اسلامی ریشه ای به قدمت  1400 سال دارد، تغییرات ترشح هورمون ها و کاهش و افزایش آن ها در ساعات مختلف شبانه روز بررسی گردیده و نشان می‌دهد چنانچه مادران شیرده پس از نیمه شب یکی دو بار به کودکان خود شیر دهند سطح پایه ای هورمون پرولاکتین افزایش می‌یابند و تضمین یک شیر دهی موفق را میسر می‌سازد که در آموزشهای اسلامی با ثواب فراوان مورد توصیه قرار گرفته است.

شیردادن از پستان همانند جهاد در راه خدا

       وقتی که حضرت رسول اکرم در فضیلت جهاد سخنرانی می‌فرمود و بانوان مسلمان در ملاقات با ایشان از محرومیت خود از مشارکت در جهاد گلایه می‌کردند،  آن حضرت طی حدیث مفصلی فرمود :

« آیا راضی نیستید هنگامی که یکی از شما از همسر خود در حالی که او از شما خشنود است باردار شود ثواب کسی را دارد که روزها روزه بگیرد و شب ها برای عبادت خدا بپاخیزد و چون زایمان کند هر جرعه ای که از شیر او در آید و هر بار که طفل پستان او را می‌مکد برای هر جرعه و هر بار مکیدن ثوابی است و اگر برای شیر دادن ومراقبت از کودک شیرخوار شبی بیدار گردد پاداشی معادل آزاد کردن هفتاد بنده در راه خدا دارد».

.

اجر ترویج تغذیه با شیر مادر

      در حدیث است که دعوت کتتده به کار خیر همانند عمل کننده به آن است و این عبارت نوید بخش آن است که ترویج تغذیه با شیر مادر نیز مشروط به پاکی و صفای نیت،  انسان را از اجر بسیار شیر دادن به کودک بهره مند می‌سازد.  لذا امید می‌رود هر تلاشی که در مورد ترویج تغذیه با شیر مادر صورت گیرد انسان را از چنین ثوابی منتفع می‌سازد بی آن که چیزی از اجر مادر شیرده بکاهد.

خلاصه

1-در قرآن کریم حداقل 8 بار به طور مستقیم به شیر مادر اشاره شده است.

2-در روایات اسلامی نیز در مورد شیر مادر،  اهمیت و ارزش آن و حتی آداب شیر دادن مطالب بسیاری وجود دارد.

3-براساس رهنمود های اسلامی،  شیر دادن از پستان،  یک ارزش است و مادر شیرده اجر مجاهد در راه خدا و عبادت مقبول مداوم را دارد.

4-توصیه شده است مادران مدت 2 سال کامل به کودکان خود شیر بدهند اما حداقل مدت شیر دادن نباید از 21 ماه کمتر باشد.

5-دادن آغوز به شیر خوار به عنوان یکی از حقوق کودک مورد تاکید قرار گرفته است.

6-شیر مادر به تنهایی تامین کننده آب و غذای کودک تا حدود سن 6  ماهگی است. از زمان آغاز رویش دندان های کودک غذای تکمیلی همراه شیر دادن از پستان توصیه شده است.

7-توصیه شده است مادران در هر بار شیر دادن،  از هر دو پستان به شیر خوار شیر بدهند و نیز اگر یکی دو بار در نیمه شب به کودک شیر بدهند برای آنها اجر فراوانی خواهد بود.

8-پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است برای کودک هیچ شیری بهتر از شیر مادرش نیست.  دانش روز با بررسی تغییرات کمی و کیفی شیر مادر در طول دوران شیردهی تفسیر مناسبی برای این کلام اعجازآمیز ارائه می‌کند و شیر مادر را حتی برای نوزاد نارس نیز بهترین انتخاب می‌داند.

9-ترویج تغذیه با شیر مادر یک عبادت بزرگ و پر ثمر است که از آن کودک،  مادر،  خانواده و جامعه هم درکوتاه مدت و هم در دراز مدت بهره مند می‌گردند.